हार्पिकच्या वर्ल्ड टॉयलेट कॉलेजमधून स्वच्छतेचे धडे

जेव्हा आपण भावी राष्ट्राचा विचार करतो; आम्ही $5 ट्रिलियनच्या अर्थव्यवस्थेच्या दिशेने वाटचाल करत आहोत, आमचा UPI प्लॅटफॉर्म आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वापरला जात आहे, आमच्याकडे जगातील दुस-या क्रमांकाचे रस्ते नेटवर्क आहे आणि मिशन आयुष आणि ABHA दरम्यान, आरोग्यसेवा जनतेसाठी अधिक सुलभ बनणार आहे.

त्या प्रतिमांच्या पार्श्‍वभूमीवर आपली मनं जोखतात, आपण जे राष्ट्र पाहतो ते चमकते: आपले रस्ते, शहरे, कार्यालये, कारखाने आणि शाळा चमकतात. आपले लोक निरोगी आणि उत्साही, आनंदी आणि समृद्ध दिसतात. आपण आता या राष्ट्राला एक वास्तविकता म्हणून पाहत आहोत जे आपल्या समजूतदारपणे आहे आणि जगातील सर्वात मोठा स्वच्छता कार्यक्रम – “स्वच्छ भारत मिशन” म्हणून ओळखल्या गेलेल्या गोष्टीशी खूप काही संबंध आहे.

या प्रकारच्या सर्वात मोठ्या कार्यक्रमात, भारत सरकारने केवळ आपल्या गरीब घटकांच्याच नव्हे तर इतर सर्वांच्या जीवनमानात मूर्त फरक करून आमच्या सर्व अपेक्षा ओलांडल्या. आज आपण जिथे आहोत तिथपर्यंत आपली राहण्याची जागा काही दशकांपूर्वी कशी दिसायची यात लक्षणीय फरक आहे – प्रत्येक भारतीयासाठी शाळेत, कामाच्या ठिकाणी, रस्ते, रेल्वे आणि सार्वजनिक ठिकाणी आणि आपल्या घरात शौचालये आहेत.

तथापि, केवळ शौचालयांच्या उपलब्धतेमुळे दृष्टीकोन बदलत नाही. अनेक भारतीय, विशेषत: ग्रामीण भागात, शौचालये अनावश्यक समजतात. हे दृष्टीकोन बदलण्यासाठी अनेक संस्था – भारत सरकार, स्वयंसेवी संस्था, सामाजिक संस्था आणि ब्रँड यांच्या प्रयत्नांचा समावेश आहे. भारतातील अग्रगण्य शौचालय काळजी ब्रँड म्हणून, हार्पिक या संभाषणात आघाडीवर आहे.

Harpic ने News18 सोबत मिळून 3 वर्षांपूर्वी मिशन स्वच्छता और पानी उपक्रम तयार केला. ही एक चळवळ आहे जी सर्वसमावेशक स्वच्छतेचे कारण कायम ठेवते जिथे प्रत्येकाला स्वच्छ शौचालयांची उपलब्धता असते. मिशन स्वच्छता और पानी सर्व लिंग, क्षमता, जाती आणि वर्ग यांच्यासाठी समानतेचे समर्थन करते आणि स्वच्छ शौचालये ही एक सामायिक जबाबदारी आहे यावर ठाम विश्वास आहे.

जागतिक आरोग्य दिनानिमित्त; मिशन स्वच्छता और पानी ने धोरणकर्ते, कार्यकर्ते, अभिनेते, ख्यातनाम व्यक्ती आणि विचारवंत नेत्यांमध्ये News18 आणि रेकिटच्या नेतृत्वातील एक पॅनेलसह एक उत्साही चर्चेचे नेतृत्व केले ज्यामध्ये शौचालयाची खराब स्वच्छता आणि दर्जेदार स्वच्छता आपल्या सर्वांवर परिणाम करते. विशेषत:, या लढ्यात अग्रेसर असलेल्या – आमच्या स्वच्छता कामगारांच्या जीवनात सुधारणा करण्याच्या दिशेने हार्पिकच्या अत्यंत मूर्त पावलेभोवती चर्चा फिरली.

‘सन्मान’ हा मानवी हक्क आहे

स्वच्छता कर्मचारी जे काम करतात ते भारतीय अनेकदा नीच, घाणेरडे काम म्हणून करतात. या लोकांना अनेकदा बहिष्कृत केले जाते, इतके की लोक त्यांच्याशी बोलत नाहीत. त्यांना त्यांच्या स्वतःच्या समुदायांमध्ये राहण्यास भाग पाडले जाईल आणि त्यांच्या मुलांचे शिक्षण सुरक्षित ठेवता येणार नाही. आम्हाला यापुढे त्यांना ‘अस्पृश्य’ म्हणण्याची परवानगी नाही, परंतु देशाच्या अनेक भागांमध्ये आम्ही अजूनही त्यांना असेच वागवतो.

शिवाय, स्वच्छता कर्मचारी अनेकदा अत्यंत धोकादायक परिस्थितीत काम करतात. हे काम अनेकदा धोकादायक असते कारण त्यात कामगारांना मानवी मलमूत्र हाताने हाताळावे लागते आणि ते सेप्टिक टाक्यांमध्ये प्रवेश करतात ज्यामध्ये हानिकारक वायू असतात ज्यामुळे त्यांची चेतना नष्ट होऊ शकते. ते, सर्वसाधारणपणे, खराब किंवा अनुपलब्ध कामगार सुरक्षा धोरणांमुळे उद्भवणारे संक्रमण, जखम आणि रोगांना बळी पडतात. अनेक स्वच्छता कर्मचार्‍यांना हातमोजे, पादत्राणे आणि मास्क यांसारख्या मूलभूत संरक्षणात्मक कवच दिले जात नाहीत.

हार्पिकने 2016 मध्ये भारतातील पहिले टॉयलेट कॉलेज स्थापन केले, ज्याचा उद्देश हाताने सफाई कामगारांच्या जीवनाचा दर्जा सुधारून त्यांच्या पुनर्वसनाद्वारे त्यांना सन्माननीय उपजीविकेच्या पर्यायांशी जोडणे. स्वच्छता कर्मचार्‍यांना त्यांचे हक्क, आरोग्य धोके, तंत्रज्ञानाचा वापर आणि पर्यायी उपजीविका कौशल्यांबद्दल शिक्षित करून त्यांचे जीवन उन्नत करण्याच्या उद्देशाने महाविद्यालय ज्ञान-सामायिकरण व्यासपीठ म्हणून कार्य करते. महाविद्यालयाकडून प्रशिक्षित कामगारांना विविध संस्थांद्वारे नियुक्ती दिली जाते. ऋषिकेशमध्ये संकल्पनेचा यशस्वी पुरावा मिळाल्यानंतर, हार्पिक, जागरण पहेल आणि महाराष्ट्र सरकार यांच्या भागीदारीत महाराष्ट्र, औरंगाबाद येथे जागतिक शौचालय महाविद्यालये सुरू झाली आहेत.

अत्यावश्यक सेवा म्हणून स्वच्छता कार्य

स्वच्छता कर्मचाऱ्यांकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन शेवटी हळूहळू बदलत आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी 2019 मध्ये पाच स्वच्छता कर्मचाऱ्यांचे पाय धुवून देशाला एक मजबूत संदेश पाठवला. हार्पिकने देखील जागतिक शौचालय महाविद्यालयांच्या निर्मितीद्वारे स्वच्छता कर्मचार्‍यांसाठी सन्मान निर्माण करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण प्रगती केली आहे. डॉ. सुरभी सिंग यांनी निरीक्षण केल्याप्रमाणे, हार्पिकच्या जागतिक शौचालय महाविद्यालयांच्या निर्मितीमुळे संपूर्ण व्यवसायाचा विकास होतो आणि यापुढे ते अकुशल, घाणेरडे काम म्हणून पाहिले जात नाही. आता विशिष्ट कौशल्ये आणि प्रशिक्षण आवश्यक असलेले व्यवसाय म्हणून याकडे पाहिले जाते; स्वच्छता कामगारांना अत्यावश्यक सेवा बजावणारे प्रशिक्षित आणि कुशल व्यावसायिक म्हणून पाहिले जाते.

सौरभ जैन, प्रादेशिक विपणन संचालक – स्वच्छता, रेकिट, दक्षिण आशिया यांनी निरीक्षण केले की, “भारतात कोणत्याही प्रकारच्या व्यवसायात सर्वात जास्त त्रास होतो; सर्वात खालच्या आर्थिक गटातील लोक. ती धोकादायक स्थिती बनते. जेव्हा तुमच्याकडे योग्य साधन नसते, तुम्हाला योग्य शिक्षण किंवा कौशल्य मिळत नाही आणि तुम्ही संघटित क्षेत्रात झोकून देत नाही, तेव्हा तुम्हाला असंघटित क्षेत्रात काम करावे लागते. आणि जेव्हा तुम्ही स्वच्छतेकडे प्रक्रिया म्हणून पाहता तेव्हा तुम्ही अगदी तळाशी असता. म्हणून जेव्हा आम्ही जागरण आणि जागतिक शौचालय संघटनेतील आमच्या भागीदारांसोबत ते पाहिले तेव्हा आम्हाला ते संबोधित करण्याची संधी दिसली. आम्ही त्यांना जीवनाच्या चांगल्या साधनांसह, सन्मानाने सक्षम करत आहोत. हे असे लोक आहेत जे आता औपचारिक क्षेत्रात आले आहेत. ते असे लोक आहेत ज्यांना हॉटेल आणि हॉस्पिटलमध्ये संधी मिळते. आणि मला वाटते की यामुळे रेकिटला अधिक अभिमान वाटतो.”

जागरण पेहेलचे संचालक साहिल तलवार म्हणाले, “स्वच्छता कर्मचारी हा या व्यवस्थेचा कणा आहे. त्यांचा सन्मान हा स्वच्छ भारत मिशनच्या यशाचा आणि स्वच्छ समाजाचा पाया आहे. आम्ही या लोकांना त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी स्वत:ला सक्षम बनवत आहोत. . फक्त त्यांना चांगल्या नोकऱ्या मिळवून देणे आणि स्वत:ची सेवा करणे एवढेच नाही.”

शिक्षणाच्या माध्यमातून गरिबीचे चक्र मोडणे

पद्मश्री उषा चौमर (माजी स्वच्छता कर्मचारी, आता सुलभ इंटरनॅशनल सोशल सर्व्हिस ऑर्गनायझेशनच्या अध्यक्षा) यांनी वृत्तीमध्ये हा बदल प्रत्यक्षपणे पाहिला आहे, त्यांना बहिष्कृत करण्यापासून ते स्वच्छता नायक म्हणून ओळखले जाण्यापर्यंत आणि मोठ्या स्वच्छतेच्या समस्यांवर चर्चा करणाऱ्या पॅनेलवर सक्रिय आहे. श्री उषाचे जीवन या वर्णपटाच्या दोन्ही बाजूंनी व्यापलेले आहे.

स्वच्छता कर्मचार्‍यांच्या सन्मानाबरोबरच जागतिक शौचालय महाविद्यालये देखील स्वच्छता कामगारांच्या कुटुंबाच्या उन्नतीसाठी मदत करत आहेत. रवी भटनागर, डायरेक्टर, एक्सटर्नल अफेअर्स अँड पार्टनरशिप्स आणि रेकिट येथील SOA यांनी जागतिक टॉयलेट कॉलेजेसच्या नवीनतम कामगिरीबद्दल अभिमानाने सांगितले. पतियाळा येथे, जागतिक शौचालय महाविद्यालयाने स्वच्छता कामगारांच्या 100 मुलांना सार्वजनिक आणि खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश दिला, ज्याने एकेकाळी अस्पृश्य समजल्या जाणाऱ्या समाजातील मुलांच्या शिक्षणातील अडथळे दूर केले.

या मुलांना शिक्षण देऊन त्यांच्या कुटुंबांना पिढ्यानपिढ्या अडकवलेले गरिबीचे चक्र अखेर खंडित होऊ शकते. यातील अनेक मुले त्यांच्या कुटुंबात शिक्षण घेणारी पहिली आहेत.

मिशन स्वच्छता और पाणी उपक्रमाच्या जागतिक आरोग्य दिनाच्या कार्यक्रमादरम्यान कव्हर केलेली ही एकमेव सकारात्मक गोष्ट नव्हती. स्वच्छ भारतातून स्वस्‍थ भारत निर्माण होण्‍याच्‍या अनेक मार्गांबद्दल अधिक जाणून घेण्‍यासाठी येथे सामील व्हा.